مساجد بناب

مسجد مهر آباد

(به شماره ثبتی 780)

مسجد مهرآباد در کنار میدانی به همیـــن نام در شهر بناب واقع شده و شامل صحنــــی با صــــفا و شبستان و مناره کاشیکـــــــــــــاری می باشد. بر طبـــق کتـــــیبه ای که در دیوار شمالی مــسجد نصب شــــــــــده بانی بنای مسجد بی بی جان خـــانم دختـر منصور بیگ بوده که در سال 951 در زمــان سلطنت شاه طهماسب آن را ساخته است.

شبستان اصلی در ضـــــلع جنوبی صحـن قرار گرفته است که بوسیله چـــــــند پله می توان بـدان راه یافت. این شبستـــــــــــان به صورت مستطیل شــکل می باشـــــــــد که در جانب شمالی آن بالکنی جهت اســــتـــــفاده بانوان احداث شده است.

سقف تیر پوش شبســــتان روی 30 ستــــون بلند چوبی قرار گرفــته اســـت. این ستونها بر روی پایه های ساده سنگی اسـتوار شده و سر ستون های آن را نیز شبـــیه سر ستــون های مسجد ملا رستم مراغه و مســــــــــجد گزاوشت بناب می باشد. سرستون ها دارای مقرنس و سقـــــف دارای نقاشی هـــــــــائی مشتمل بر نگاره های گیاهـــــــــی تــزئینی و طرحهای ترنج مانند با رنـــگ های قرمز - زرد , سبز و آبی و نارنجی اســـــــت.در وسط دیوار جــــنوبی شبستان محرابی نســــبتا ساده و در دو ســوی آن دو پنجره بزرگ قرار دارد و در دیوارهای شـرقی و غربی در قسمت بالکـــــن زنانه هر طرف پنج پنــــــــــــجره و در زیر آنها 5 ورودی قرار دارد.

مسجد جامع مهرآباد بنــــــــاب دارای اهمـیت خاص و استثنائی در بین مساجد منطقه مـی باشد و این به علت وجود کــــــــتیبه مرمرینی تاریخی اســت کــه در دیوار شمالی آن وجود دارد و عـــــبارت زیر به خط ثلث بر روی آن نقر شده است:

(( بنی هذاالمسجد المـــــــبارک فر ایام الدوله السلطان العادل و المرشــــــد الکامـــل السلطان ابی المظفر شاه طهماسب الصفوی الحسینی بهادرخان بارشاه العالیــــته بی بی جان خانم بنـت منصور بیگ فی شهــــور سنه احد و خمیسن و تسعمائه ))

در کــنار مسجد مناری به چشم می خــــورد که با کاشیهای فیروزه ای تزئین شده است.

مسجد کبود بناب

مسجـــــــد کبود در ضــلع غربی مســـــجد تاریخی اسـماعیل بیــــــگ و با فاصــله 200 مـتری از آن در کوچــــــه سیف العلــــما قرار دارد و یکـی از مســــــاجد قدیمی و تاریخی شهـــر است کــه مربوط به دوره صفویه می باشد.

ایـــــن بنا به شماره 1614/3 در دفتــــر آثار ملی بــه ثـــــــــــــبت رسیده اسـت. نمــای جنوبی شبستــان مـــــــرکب از سه طاقنما در بیـرون مسجد است که طـــــــاقنمـــــای میـــانی پشت محراب شبـــستـــــــان واقع گردیده است.در داخل مسجد و در دو طرف طاقنما دو پنـجره بلند تعبیه شده اسـت که کـــــــــار نورگیـــری و تهــویه هوای داخــل شبـــستان را انجام می دهند که البتـــــــه ایــن پنــــجره ها به مرور زمان تعویض شده و پــــنجــره هـــای مشبک چوبی با شیشه های رنگی تعویض گردیـده اند.

ارتـــفــاع مسجد از سطح زمین 75/5 متر و طول مسجـد 65/17 متر و عــرض آن 4/11 متر می باشد . مساحت کلی مسجد کبود 201 متر مربع اســـــت. در قسمت غرب به سمت کوچه سیف العلـماء 5 طاقنما و با 5 پنـــجره کوچک و 5 درب شــــبیه به دربهای مسجد مهرآباد تعبیه شده اســــت که کار نورگیری و تهویه هوا را به داخل مسجـــــــد انجام می دهند (البته پنجره های مشبک از بین رفته اند ). شـــبستان مسجــــــــــد به شــــــــکل مستطیل با سقف تیر چوبــــــی پوشش گردیــــــده و همچون سایر مساجد بناب از نـــــوع معــــــماری دوره صفویه است.

سقف مســــجد را 8 ستون نگه داشتــــــه است که سـر ستونهای آنها با رنگهــــــــای سیاه ، قرمز ،زرد و آبــی نقاشـــــــــــــــــی شده اند . بر روی ستونـــــــهای چوبـــــــی سرســـــــتونهایی از تکه تخته های بریــده شــــده که مقــــــرنس کاری گردیده و بــه اشکال هرمی و طرحهای هشت ضلعــــی مشبک درست شـده اند وجود دارد کـــــــه سرستونهای مسجد کبود نــــــیز مثــــــــل سایر سرستونهای مساجد تاریخی شهــر تفــــــاوت زیادی با هم دارند. در ضلـــــــــع شرقـــــی و غربی شبــستان بطور قرینه و روبرو، چهـــار پنجره در بالا و چهـــار درب در پایین آنها قـــــــرار دارند که نقش نورگیـری و تهویه را بر عهده دارند.

این مســـــــــــجد در سالهـــــای 80 و 81 توسط میراث فرهنگـــی بناب و به همــــت هیات امنای مسجد مرمـــــــــت شـــده و پردوهای رنــگی از داخل صندوقها بیــــــرون آورده شده و در ردیــــــف وسط سقـــــــف دوباره جاگذاشته شده اند که ایـــــــــــــن پـــردو ها ، پردو هـــــای اصلی بنا بوده که احتمالا در تعمیـــــراتی که در دوره قاجاریه در این بنا صورت گرفتــــــه اســت در داخل صندوفه های تیر های حمال قــــــرار داده شده بودند که بعد از جمـــــــــــع آوری در محل های اصـــلی خود قرار داده شـــدند .

با توجه به کتیبه های مـــوجود سقـــــــــف مسجد در سنه 1271 هـ . ق در زمـــــان ناصــــــــــرالدین شاه این بنا مرمت گردیده است .

مسجد جامع گزاوشت بناب

در کـــنار میدانى که به نام «گزاوش‌ » معروف است مسجــــدى قرار دارد که اهالی آنرا بنام مسجد میـدان یا گزاوش مى خوانند . مسجد میدان گذشــــــــــته از اندازه هاى جالب طول وعرض و محوطــــه اى که فرا گرفته است ، از نظر ارتفاع و بلنـــــدى نیز شاید چشمگیر ترین بناى مرکز شهر بنـــاب باشد . مسجد بر روى پشته اى ساخته شـده که ارتفاعى بالغ بر 2 متر از سطح خیابـــــان داراست و از اینرو براى ورود به شبستان مى باید از هشت پله بالا و پا بدرون گذارد .درباره ایـــــــــــن پشـــــــته و اینکه بصورت طییعی بوده یا بگونه صــفــــه ای ساخته شده در هیچ جا مطلبی بیــــــــــــــان نشـــــده است ولی در بررسی های به عمل آمده از مــحل و اطراف مسجد با سفالهــایی برخورد گردیـد که به دوران اسلامی و حــدود قرن هفتم و قبل از آن تعلق داشتند . وجـــود این سفالها خود موید آن است که این بنــــــا بر روی تپه ای قرار دارد که این امر مستلـــزم کـــــار علمی در این محل می باشد .

طرح شبستان :

شبســــــتان مسجد عبارتست از یک تالار مستطیل شکــــل که سقف آن بر روی دوازده ستون در سه ردیــــــــف چهار تایی حمل می شود و روی شبستان در وسط ضلع شمــالی و در امتداد خیابان قـــرار دارد .چنانکه گفــــته شد کف شبستان حـــــدود 2 متر از خیابـــان بلند تر است و هشت پله ایــــــن سطـــــح را بهم مربوط می سازد . در تمامی ضــلــــــــع شمالی مسجد بالکونی به عرض سه متـــــر ایـــــجاد کرده اند تا خانمها بتوانند از آن ناظـر مراســمی باشند که در مواقع عزاداری و یـــا دیگر آئین هــای مذهبی در داخل شبستـــان برگزار می شود .

کــــــــــــف بالکون با تیرریزی و طوفال کوبی ساخته شـــــده و بر روی شش ستون چوبی استوار شده اســـــــــت . در امتداد ستونهای مزبور شش ستون با ســـرستونهای تزئینی تا زیر سقف شبستان بالا رفــــته اند . در فاصله ستونهای سوم و چهارم و در واقـــــــــــع روی محور ورودی ، ستون تزئینی دیگر قرار دارد که در زیر پایه نگهدارنده ندارد .

ارتـــــفاع شبستان حدود پنج متر است و از پنجره هایی که در دو دیوار شرقی و غربــــی جا گذارده شده اند نور می گیرد .آنچه که در این شبستان بیــش از همه چشم گیـــــــر و جالب به نظر می رســــد عبارت اســـــــت از ستونها و سر ستونهای چوبی و تزئینــــــی و همچنــــــــــــــــین صندوقچه روی تیر هــــای حـــــمال و پوشــــش زیبای سقف کـــــــاذب چوبی آن .

ستونهـــــــــای چوبی همگی هشت ضلعی هستند که عــــرض هر ضلع ده سانتیمتر می باشد . ستونها تمامی بر روی یک پایه کوتاه و ساده به صورت هشت ضلعی و یا دایره مانند استوار شده اند . ستـونها تا ارتفاع 5/3 متری ساده هستند و از آنجـــــــــــا به بالا بگونه ای هنرمندانه در نه ردیف تخته کوبی شـــــده و سر ستون کشیده ای که از پاییــــــــــــــن به بالا بر حجمش افزوده شده بوجود آمــــــــده و در مجموع چهار سطح تزئینی شبیه مقرنس بندی را در چهار طرف عرضــــــه می دارد . بر روی سر ستون ها در جهت عرض شبســـتان یک تیر حمال سراسری قرار دارد . این تیرهای حمال که اکنون زیر صندوقه تزئینی مخفــــــی هستند باحتمال هر یک از چند قطعه تشکــیل شده و جایی که سر ستونهــــــا زیر آنها قرار می گیرند و قطر تیـــــــــــرهای حـــــــــــمال درحدود 30 سانتیمتر اســــــــــت . در مرحله پوشــــــــــاندن زیر سقف و ایجاد سقف کاذب هر یک از ایـــــــــن تیرهای حمــــــال را با قرار دادن سه قطعه تخته در زیر و دو طـــــرف آن داخل صنــــــــــــــدوقه ای سراسری قـــــــرار داده اند و در نتیــــــــــــجه روی تیرهای حمال را مستطیل برجســـــــته ای به عرض حــدود نیم متر و ارتفاع 40 سانتـــــــیمتر پوشانــــده است . فاصله بین تیرهای حمــال در جهــــت طول با استفاده از تنــــــــه های متوســـــــط درخت تیرریزی شده و ســـــــــــپس با طوفال کوبــی به کمک چوبهای خراطی شــــــده که آنهــــــــا را « پردو » گویند تمامی سطــح زیر سقــــــــف با چوب پوشش شده است . نکته جالب در ایـن بنا چون دیگر بناهـــای هم سبک آن نقـش های زیبای گیاهی و تــــــرنج هائی است که تمــــامی سطح صندوقه های روی تیرهای حمال ، تخته کوبی هــــــــــــــای سرستونها و طوفال کوبــــــــی زیر سقـــف را پوشانده است . با اینکه بدلیــــــــــل گـذشت زمان نقاشیهای زیر سقــــــــــــــــــــف و روی سرستونها با همه کهنگی و غبــــــاری که بر رویشان نشسته ، چشم نواز است و فضـایی پر احساس را عرضه می دارد . در مسجـــد میدان بناب با هیچگونه تاریخ و کتیبه ای بخورد نمی شود و بنابر این باید تاریخ بنای آنــــرا در مقایسه با مسجدی که از هر نظـــــــــــــر با آن شباهت دارد یعنی مسجد مهرآبـــــــــــاد بناب مشخص ساخت . بر این اساس بایــــد آنـــرا نیز مسجدی مربوط به اواسط قرن دهم هجـــــری قمری دانست .

برگرفته از : چهل ستونهای مشهور بناب ــ دکتر پرویز ورجاوند

مسجد زرگران

این مسجد یکی دیگر از مساجد قدیمـــــی و ثبتی بناب با شماره ثبت 3085 در فهرســـت ثبت آثار ملی کشور است . این مسجـــد در خیابان زرگران قرار گرفته که از طرف غـرب به بازار قدیمی حاج تقی و بازار مسگــــــــران و آهنگران متصل است و در زمانهایی نه چندان دور در مسیر جاده بین المللی شمال بـــــــه جنوب کشور قرار داشت. در مسیر جــــــلوی مسجد حدود 10 کاروانسرای مسافرتـــی و تجارتی قرار داشت که با احداث جــاده جدید فعلی این راه رونق خود را از دســــــــت داده است . از طرف دیگر بدلیل کم توجهــی هیئت امنای مسجد، این مکان مقدس به دســــــت فراموشی سپرده شد تا جاییکه استحـــــکام مسجد رفته رفته کاهش یافته و سرانـــــجام دیوار جنوبی مسجد در ســـــــــال 1375 فرو ریخت.که میراث فرهنگی بناب بلافاصله اقدام به بازسازی دیوار نموده و دیوار مـــسجد را به حالت اولیه بازگرداندو سپس پنجــــــــره های مسجد را در سال 1376 در جای خــود نصـب نمود. این مسجد نیز همانند اکثر مســـــاجد قدیمی بناب در دوره صفویه بنا شده اســت.

سر ستونهای مسجد زرگران شـــــــــــبیه به سرستونهای مسجد اســــــــماعیل بیگ و تا حدودی مسجد جونیلر است که بصورت بسیار جالب و زیبایی رنگ آمیزی شـــــده و با خطوط تزئینی و آیات قرآنی با خط نستعـلیق در تخته صندوقهای شاه تیرها آراسته گردیده اند. این بنا نیز احتمالا بر روی تپه ای باســــــتانی بنا شده است که به هنگام پی کنی دیــــــــوار مسجد جهت مرمت آن، آثار فرهنگی از جمله سفالینه های مربوط به ادوار اسلامی بدست می آمد و شبستان این بنا در حدود 1 متر از سطح خیابانهای اطراف بلند تر است .

سقف مسجد زرگران از هشت ســــــــتون با سرستونهای مقرنس کاری چوبی زیــــــــــــبا تشکیل شده است که بوسیله نقاشی های جالب گل و گیاه با رنگهای سنتی و طبیـــعی رنگ امیزی شده است. بنظر میرسد که ایوان مسجد در اصل بنا نبوده و بعدا به آن اضافـــه شده است. نمای مسجد زرگران را آجـــــــــر راسته خفته با طرحهای مختلف تشکیل داده است. مرمت کلی مسجد در ســــــال 1381 توسط میراث فرهنگی بناب و همت هیــــــئت امنای مسجد آغاز گردیده است . از این نــوع مساجد قدیمی بدلیل مذهبی بودن شــــــهر زیاد بوده است که متاسفانه بدلیل عـــــــــدم حفاظت و مرمت آنها و اعــــــــــــمال نظرهای شخصی از بین رفته اند که از آن جــــمله می توان به مساجد سلیمان سلطان، حاجـــــــی رضا، آقا سلیم و… اشاره کرد. در کـــــــــنار مسجد زرگران نیز گرمابه قدیمی حاج فتح ا.. . ( حاجی بدلی فعلی ) قرار دارد که هنــــوز هم سالم است.

مسجد اسماعیل بیـگ بناب

این بنا با شماره ثبتــــی 1612/3 در فهرست آثار ملی کشور حد فاصــــــل بناهای مسـجد کبود و گزاوش به فاصـــــــــــله ی 500 متری مسجد جامع گزاوش قرار دارد وهــــــمزمان با مساجد دیگر مربــوط به دوری صفویـــــــه می باشد.

از ویژگی های این بنا که آنـــــــــرا از ســــایر مساجد متمایز می سازد ایــــوان 4 ســـتونی جلویی آن می باشد که تداعــــــــــــی کننده عمارتهای عالی قاپو وچهل ستون اصـــــفهان است که براسـتی الگویی برای این بناها بوده اند, در اوائل دوره صـفویه در این شهر بوجـــود آمده اند. شبستان مسجد دارای 6ستون و2 ستون در ایوان آن می باشد جـمـــــــــعاً 8 ستون که دارای مقرنس کاریهای بی نظیــر و منحصر به فرد با رنگ آمیزی سر ستونها بـــــا رنگهای طـبیعی سفید, زرد, قرمز, نارنجـــی, قهوه أی, سیاه رنـــگ آمیزی شــــــده اند در ضلع شمالی آن ایوان و در ضـــــلع جنوبی آن حیاط بزرگی قرار دارد. مصالح بـــکار رفــتــه در مسجد آجر, سنگ, آهک, ماسه, چـــوب وگچ می باشد.

عمارت سیف العلما

( خانه شیخ علی قاضی بنابی )

به شماره ثبتی 3929 در فهرست آثار ملی

این ساختمان قدیمـــــــی در مـحله گزاوشت بناب و در خیـابان دریـــا واقع شـــده است. تاریخ ساخت آن اوایل دوره قاجاریه بــوده و در اصل متـــــعلق به شیخ علی قاضی بنابــــی ملقب به سیــــــــــف العلماء است که این لقـــب از طــرف نــــــــاصرالدین شاه و بعد از پیروزی شـــیـخ علی قاضی و مــــردم بنــاب در مقابل حـــمـله اکراد به وی اعطا شد.

بنای فوق با زیــــــــر بنـــای 565 متر مربع و بـا ســـــبک معماری ویژه ای که عمــارتهای دوره قــــاجار را در ذهن تداعی می کند ساخـــت شــــده است. هر دو طبقه از یک سرســـرای بزرگ ســــــاخته شده که در هر طــرف آن دو اتاق بزرگ بـصورت قرینه قرار گرفته اند.

اتــــــــاقها و سرسرای طبـقه دوم را دربهـــای ارسـی سنــتی که با ظرافت خاصی ساختـه شـــــده است به یکـدیگر متصل می کند کــه جــــــلوه ویژه ای به نمای داخل ساختمــــان بخــــشیده است. هرچند اســکلت ساختمان از دیوارهای خشتی عریض ساخته شده ولی نمای آجـــــری فرسوده ولی چشم نوازی کــه بــه چهــره کشیده، همراه با ستونهای چوبی بلند جـــــلوی ساختمان شکوه خاصــی به آن بخشـــیده است.نقش و نگارهایی کـه بر روی دیوارهــــــــــــای کاهگلی داخــل ساختمــــان ترســــــــیم شده بوده اند اکثراً در اثر مدفــون شــــدن در زیر لایه های گچ از بین رفته و فقط بخــــــش کوچکی از این نقش و نـگارها از زیـر لایه های گچ سالم بیرون آورده شده اند.

از دیگر ویژگی های مجمـــــــــــــــــوعه تعبیـه سیــــستم روشنایی خاصی در داخل دیوارها مــــــی باشد به این شکل که در داخـل دیوار جــــــایگاههای ویژه ای برای چراغ نفتی تعبیه شــده است که از طـریق دو جدار شیشه ای دو طــــــــرف جایگاه، باعث روشـنایی فضـــای طرفــین می شد. از طرفی در سقف جایـــگاه لـــوله ای برای تهویه هوای داخل جایگاه تعبیه شــــــــــده است. در جلوی ساختمان نیز باغ بزرگـــــــــــی وجود داشته که بعدها در جریان خیابان کشـــی به دو قسمت تقسیم شده و به مرور زمـــان توســــــــــط وراث آن مـــــرحوم فروخته شـده است.

این عمـــــــارت علاوه بر جلوه های معمــــاری خـــاص خود، یادآور خاطره تاریخی غرورانگیزی نیز از تاریــخ این شهر و مردمانش می باشد:

در ســـــــــال 1297 ه .ق و در جریان حکومت ناصرالدین شاه، فردی بـنام عبیدا... شمزینی در کـــــــــردستان قیام کرد. این قیام نظر سه دولـت بزرگ وقت منطقه یعنی ایــــران، روسیه و عـــــثمانی را به خود جلب کرده بود. شـــیخ عبـــــــید ا... پس از تصرف شهرهای جنـــوب آذربایجــــان از جمله ساوجبلاغ و قتل و غارت در میــــــــــاندوآب و روســتاهای تابعه قصــــد تصــــــــرف بناب را کرده و با 9 هزار تفــنگدار و 10 هـــزار نفر پیاده نظام به کهریز بازار در نیـم فــــــرسنگی بناب رسیده و در کوههای قـــره قشون مستقر شده بود.

شیخ علی قـــــــــــــــــــاضی در کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه چنین روایت می کنـــــد که:

شیخ عبید ا... قبـل از حمله به بناب رسولــی پیش من فرستاد تا شایــد بتواند بناب را بدون جنگ و خونریزی تصرف کنــــــد. جـــــواب دادم که شیخ عبیدا... مردی اســـت ملا و من هم مردی هستم ملا و کمتر از ملـــا علی زنجانی نیــــستم که مدتها در مقابل دولت ایستاد. من هم می توانـم با تبعـــــه خود در مقـــــابل یک ملا ایستادگی کنم ، جنـگ نکرده بـــــه او تمکین نخواهم کرد.

البته شیخ علــی قاضی از نیت شیخ عبیدا... که گرفتن شهرهـــــــــــــای آذربایجان و اعلام حکومت مستقل بود آگاهی داشــت. لذا عزم خود را جزم کرده و برای دفاع از شـــهر، مردم شهر را بسیج کرد و با فـــرماندهی خود چنان شکست سنگینی بر شیــخ عبیــدا... و یارانش تحمیل کرد که دیگر قادر بـه تجدید قوا نشدند و برای هــــمیشه این قیام متلاشـــی شد. مردم از او بـــــــــــه عنوان مــنجـــی یاد مـــــی کردند و ناصر الدین شاه نیز به سبـب این پیروزی بزرگ که تهدید بزرگی بــــــــــــرای حکـــــومت وقت و حتی کشورهای منطقــــــه بود، به وی لقـــــــــب سیف العلما اعطا کرد.

از دیگر آثار یادآور آن خـاطره، محله کورد کندی (کرد جلدی یعنی کرد آمد) امـروز اســــت که شیخ عبیدا... از آن طرف به دروازه حصار شهر رسیده بود.

این ساخـتمان که بـــه شـــــــــــــماره 3929 در فهرست آثار ملی به ثبـت رسیــــده است، در سال 1379 از طرف میراث فرهنــــــــــــگی خریداری شده که ساختمان شماره 2 اداره میـراث فرهنگی بناب محسوب و همزمان نیز مرمت کلی آن آغاز شده است.

خانه قدیمی حاج علی بزازی

موقعیت جغرافیایی :

در بافت مرکزی شهر بناب و در محـــــله ای بنام گزاوشت و ما بین مسجد کبود و مـــحله پشت قلعه ( خیابان شهید رجایی ) این خانه قدیمی وجود دارد . در ضلع غرب خانــــــــــــه دبستان سلمان فارسی و در ضلع جنوبــــــی آن مرکز مطالعات شهرداری واقع گردیــــــــده است . در حال حاضر کوچه فوق کوچه حـــاج علـــــــــی بزاز که خانه مذکور در آن قرار دارد نامیده میشود .

مشخصات بنا :

سابقا این عمارت در بافت قدیمی شهر و در باغی اخـــتصاصی قرار داشت که در سالهای اخیر قسمــتی از آن توسط شهرداری تملک و به مرکز مطــــــــالعات شهر بناب تبدیل شده است . در حال حـــاضر این خانه باز یک باغی در قسمت جنوبی دارد .

همچنین در ضلع شمال غربی و مرکز خانه دو حیاط خلوتی جهت روشــــــــنایی و تهویه هوا وجود دارد . مساحت کل مجـــــــموعه عبارت است از 1750 متر مربع اعیانی آن با زیر بنای مفید دور دو طبقه به مساحت 643 متر مربع میباشد .

همانطوری ذکر شد این خانه از دو طـــــــــبقه تشکیل شده است که طبقه همکف شامـــل ورودی طویله , حیات خلوتی این طویلــــــــه , اطاق خــدمتکار , انباری و اطاقهای نشیمن و طبقه اول نیز شامل اطاقهای متعدد و سالنها و حیاط خـلوت و تراس و بالکن چوبی و غیره .

در قسمــــــت ضلع غربی ساخت و سازهای جدیدی به مجموعه اضافه شده است .

مصالح بکار رفته در خانه حاج علی بزاز :

مصالح این خـــانه در ازاره ها با قلوه سنگهای رودخانه ای و بـا ملات آهک و ماسه و خاک و سپس با خشـت خام و آجر و اکثرا در تزیینات حیاط خلوتی و دور پنــــجره ها و قاب بندیها و سقف ها با پوشش چوبی بصورت مسطح که در دوره جدید به شیروانی تبدیل شده است.

تزئینات بنا :

بطور کلی در داخل ساختمان هیچگونـــــــــــه تزییناتی دیده نمیشود ولی در حیاط خلوتــــی ها , بالکن ها , نمای بیرونی و رخ بامها شیوه های مختلف تزیینات با آجر وجود دارد . ایـــــن اشکال هندسی , راسته _ خفته و گاهـــــــا' بصورت ستاره چند پر , گوشواره های متعدد , قاب بندی و در هره با آجرهای شتـــــــــری و قورباغه ای تزئین گردیده است . بالکن چـوبی و نرده های آن نیز بسیار چشمگیر و قابـــــــل توجه است . این بالکن با ستونهای چوبــــــی مزین گشته است .

یک طاق دو دهنه آجــــــــــــری در طویله دیده میشود که قسمت ستون ایـــن طاق با آجر و دو سنگ یک پارچه در داخل آجــرها کار شده است .

قدمت بنا :

با توجه به شیوه معماری زیبای خـــــــانه حاج علی بزاز که در واقع از خانه های قدیمی الگو گرفته و از دو قسمت اندرونی و بیرونــــــــــی تشکیل یافته است .

مبنای این سخن این است که میتـــــــــــــوان قسمتی از خانه در را بست و این قسمـت را از بقیه جدا نمود . و از همه مهمتر اینکــــــــه الگوی این نوع خانه ها الهام گرفته از معماری خانه سیف العلماء و دیگر بناهای تاریخـــــــی شهر بناب است .

آنچه در خصوص وضعیت داخلی و تهویه آب و هوای خانه قابل ذکر است اینکه حیات خلوتی ها و تراسها ی ایجاد شده در اطراف بنا نقش محوری جریان هوا را در داخل دارند , بطوریکـه با باز نمودن پنجره های حیات خلوتی دیگر نیاز به تاسیسات ندارد . نورگیری این خانه نیــــــز بسیار قابل توجه است .

همچنین در خصوص وضعیت معماری بنا بـــــه قطر دیوارها نیز باید اشاره شود که ضخامـــت آنها در فصل گرما باعث خنکی ساختمــــــــان شده و در فصل سرما باعث گرمی هـــــــوای داخل میشود .

آنـــــــچه در خصوص قدمت بنا قابل ذکر است اینکه بــنا متعلق به دوره قاجاریه است .

آنچه از نظر هیئت مهم است اینکه از این خانه ها دیگــــــــــر در بافت های معماری بندرت به چشم میخـــورد لذا پیشنهاد میشود در جهت نگهداری و حــفظ و حراست و یا حداقل تبدیل این خانه به مـــــرکز فرهنگی اقداماتی صورت پذیرد .

مجموعه دهکده صخره ای سور

مجمــــــوعه دهکده صخره ای ســور در ضلع شمالی شـــــهر بناب با شماره ثبــــت 3086 در فــهرست آثار مـــــــــــــلی کشــــــــــور در ارتفاعات قیـــــماس خان در ادامه رشته کوه سهند در 24 کـــــیلو متــری شمال خــــــــاور شهر بناب قرار دارد .

این روســـــــتا در طول جنوبـی َ10 و 46 و عـــرض جنوبــــی َ31 و 37 در ارتفاع 1900 متری از سـطـــــح دریا های آزاد قرار دارد این روستا در منطقــــــه ای سرد کوهستانی قرار گرفته رودخانه قلعـــــــه چـــــای از 2 کیلو متر ی شمال باختر آبادی مـــــی گـــــــذرد کــوه دوزلاق dozlag ) ) در شـــمال و کــــــــــــــوه پوللوگونــی در خاور و کوه فرهاد داشـــــــی در 1 کیلو متــــری جنوب خاور آبادی اســت. دره ســـور در جنوب باختر و اراضی کشاورزی قره قــــــــره در 1 کیلو متــــری جنوب خاور آبادی است .

روستای سور در دره ای قرار گـرفته که روستا در دو طرف دره ساخته شـــــده است . ولـی بخش اعظم این ساخت و ســــازها در ضلـــع غربی متمرکز می باشد که رودخــــــــــانه ای فصلی نیز در ایـن دره جریان دارد . چشمه ای نسبتا" پر آب در مرکز روستا قرار دارد کــــــــه روستائیان از ان به عنوان منبع آب شـــــــــرب استفاده می نمایند.

ساخت و سازها ی کنــــــــــونی روستا کــــه در ســــطح شیب ملایم کوهــــــها ساختــــه شده است در ایــــن معماری ، که در شیـــب تپه است پشــت بام منازل پائین دســـــت به نــوعی حیاط خانه های بالا دست به شـــمار می رود .

موقعیت تـاریخــی حال اگر بخواهیم این روستا را از دیدگاه تاریخی بررسی نمــــــــائیم نیــــاز به شناخت کامل منطقه از هر بعد داریم .

روستای سـور چنانکه اشاره رفت در یــــــــــک منطقه تاریخی قرار دارد و یکـــی از پر آب ترین رودخانه های حوزه آبریز دریاچــــه ارومیه قلعه چای از شمال آن می گذرد .

قلعه ضحاک عجب شیر در شمــال و بــــــــــه فاصله کمتر از 2 کیلومتری آن قـرار دارد کـــــه مربوط به دوره پارتی می بـــاشد . علـــــــاوه بر این محل محور تاریخی مورد بحث اســـــــت که نیاز به مطالعه همه جانبـــــــــــــه دارد که روستای سور را از طریق جاده مالرویــــــی به روســــــــــتای تاریخی کندوان متصل می کند که در این مــحور اگر از کندوان بگیریم امـتداد آن تا تخت سلــــــــیمان تکاب قابل بررســــی می باشد .

در مورد تاریخچه خود روستای سور هیـــــــــچ گونه سند مکتوبی در دست نمی باشـــــــــد ولی با توجه به بررسی و نظر اسا تید , اکثـــر آنها معتقدند که احتــــــــــــــــمالا" مربوط بـه دوره میترائیسم می باشد و صــــحت این امر نیز در بررسی و مطالعات باستانشنــاسی و باستان پژوهشی روشن تر می گــــــردد . در بررسی های مقدماتـــــــی که در منطقـــــــه شده چندین محوطه تاریــــخی مربوط به دوره هـــای پارتی و اسلامی شـــناسائی گردیده اســــــــت که در اطراف روستــــا پراکنده می باشد .

از جمله مناطق تاریخی منطقه مــــی توـــــان به توران دره سی ( که خود چندین محــــوطه باستانی را در خود جای داده و یکــــــــــــــی از زیباترین نقاط دیدنی منطقه محــــــــســـوب می گردد ) , غارهای چاخماخلار و غارقـوینلار , قبرستان قدیمی تو توخانه , قلعه جــــــوق آلقو , منطقه باستانی مثنه , غار منــــــبع آب , قبرستان قدیمی مثنه از جمله ایــــــــن محــــوطه ها می باشد که دلیلی بر غنـــای تاریخـــــــی منطقه می باشد .

معماری روستــــــــــای سور از دو دیـــــــدگاه قابل بررسی می باشد . معماری صخــره ای روستا و معماری که احتمـــــــالا بعــد از دوره اول پدید آمده است . آنچه حائز اهمـیت می باشد معماری صخره ای می باشــــــــــد که شاید از لحـاظ تنوع و ویژگی در نوع خود بـــی نظیر می باشند .

چنانکه قبلا" اشاره شـــــــد روستــــــا در دو طرف دره قرار گرفته است . خانه هایـــی که در دل کوه کنده شده در دو طرف وجـود دارد ولی در ضلــع شرقی 4 تا 5 واحد و بخـــــش اعظم این بنـاها در ضلع غربی قرار دارد هــــر واحد از این مجموعه را می توان چنین تشـریح کرد . که دارای اطاق نشیمن و طـــــــــویله و انبـاری با پلانی مدور یا بیضوی که در وســــط اتاق نــــــــــشیمن بصورت سکویی مرتفـــع با ارتـــــفاع CM 80 تا CM 1/20 که بـــــالای ایـــن محل فضائی گنبدی شکل مرتفـــــــع با نورگیـــــــــری در بالای آن تعبیه شده شـــاید بدین دلیل باشــــــــــــــــــــــد که آثــــــــار در داخل کوه زیاد می باشــــــد و از آن به عنوان منبع روشنائی استفاده مـــــی گردیده است .

طویله ها دورا دور ســــکوی اتاق نشیــــــمن قرار گرفته که آغول حــــــــیوانات را در کنــــار سکوی نشیمن در داخل سنگ بطرز ماهرانـه ای کنده منده که حتی جــــــــــــای بســــتن حیوانات را نیز در کنار بازوی آغول ها بصـــورت حــــــــــــلقه هائی تراشیده اند .در گوشــــه هائی از این مــجموعه ها فضاهائی نیز بـــــه عنوان انباری تعبیه گردیده است . در دیـــواره ها و پایه های سنگی حفره هایی که بیانــگر محلهای پیه سوز مـــی باشد تعبیه شـــده و سوراخهایی به عنوان قلاب برای آویزان کردن یا بستن وسایل شخصــــــی قرار داده شده است .

علاوه بر این موارد فضاهای دیگری نیــــز وجود دارد که می توان به زیرزمین های این واحدها اشاره داشت . روستائیان مدعی هستند که این واحد ها 2 یا 3 طبقه می باشـــــــــــــند ولی آنچه که دیده می شود فضـــــــائـــی در زیر این مجموعه است که اکثریت این فضــاها پر شده است و تائید صحت و سقم ایـــــــــن ادعا نیاز به کار کارشناسی و بررسی علمـی دراین محلها امکان پذیر است.با این حــــال با توجه به این که محلهای یاد شده قریب به 2یا 3 نســـــل می باشد استفاده مسکونـــی نشده و فقـــــــط به عنوان انباری مـــــــــــورد استفاده قرارگرفته بیشــــتر فضاها را رسوبات پر کرده اســــــت و این امر شناخت جـــامع و کامل و پیاده کـــــــــردن پلان محل را بــــــــا مشکل روبرو می کند .

تمامی واحدهای اشــاره شده از طریق حفره هایی به همدیگر مرتبـــط می باشند به نوعی که در هنگام استفاده مــــــی توانستند از این مسیرها به واحد دیگری عبـــــــور کنند که این راهها امروز ه به دلیل تــــــــفکیک و داشــــتن مالک شخصی مسدود شده است علــــــاوه بر این خود روستائیــــــــان معتــــــــــقد بر این هستند که تمامی واحـــدها به همـــــــــدیگر مرتبط هستند واحدهای دو طــرف دره نیــــــز با همدیگر ارتباط دارند که کمـی غیر معــــقول به نظر می رسد ولی هر احتمال ممکن است که این امر نیز بعد از بررسی روشن مــــــــی گردد .

وقتی وارد یکی از فـــــضاها می شویم شاید کمتر از 40 درصد از کل فضا قابل دید نیــست و به ابعاد مختلف غیر قابـل دسترس میباشد . پر شدن رســـوبات و گل و لای , استفاده از محل های به عـــــــــنوان انبار کاه و علوفه که توسط روستائیان مورد استفاده قرار می گیرد در پر شدن آنها بی تاثیر نمی باشد .

آنچه قابل تامل اســت جای کلنگهاست که بر دیواره این محلها خـــــــــود نمائی می کـــــند که چنین اراده ای در سر تســلیـــــــــم آوردن سنگهای عظیم هر بیننده ای را به شگفتی وا می دارد . شاید بخاطر افزایش جمعــیـــــت و عدم تکاپوی ساکنین شروع به ساختـــــــــــن ســـــــــاختمانهای روستــــــائی فعلـــــــی با توجه به ویژگی معماری بومی پرداخته اند .

در معمـــاری صخره ای نیز این اصل نیــــــــــز رعایت شده اســـت بطوری که با کمی دقــت در محل می توانیم ایوانی سنگی و جلو آمـده در مقابل در ورودی را کـــــــــاملا لمس نمائیم علاوه بر معماری صخره ای ســور محلی کـــه روستائیان به آن مثنه می گوینــــد در ضلـــــع جنوب شرقی روستا وجود دارد که مـــی توان از أن به عنوان آب انبار یاد کرد که آب هـــــای سطحی و باران را در آن جمع آوری می کننــد و مورد استفاده قرار می دهند . در این جـــــا حـــــوضچه اولی پر می شود و آب رســــــوب گذاری می کند و به حوضچه دیگری میریـــزد که این عمـــــل در چندین حوضچه صورت می گیردکه مکانیزیـــم به کار رفته در این محل نیز خـــــــود جای مطالعه دارد .

وقتـــــــی از دور روســـتاهای سور و توتاخانه را می بینیم که در شیــــب کوه ساخته شده اند شاید اولین چــــــــیزی که در ذهن تداعی بکند روستای ماســـــــــوله باشد . چنانکه در این نوع معماری حیاط ســــــــاختمانهای بالا دست پشت بام منازل پائین دســــــــــت می باشد خانه های مجتمع دارای ایوانهائــــــی با ستونهای چوبی و اندود شده با خــــــــــــــاک ناخـالص میکا که روستا در زیر نور آفتاب بــــــه نقـــره ای میزند که واحدهای صخرهــــای در زیر ایـــن خانه ها به عنوان انباری مورد سابقه قرار می گیرد.

در مورد سابقه اســـــــــتفاده از خاک میکا به عنوان اندود می توان به نوشته هردوت مورخ یونانی که در کتاب خود چنین اشاره می کند که وقتی وارد سرزمین مــــاد می شویم قلاع مادها زیر آفتاب همچون ســـاختمان هایـــــی که از نقره ساخته شده می درخشند و ایـــن را در تمامی نقاطی که جزو سرزمــــــــین ماد بوده امروزه نیز قابل مشاهده اســـــــت کـــه بصورت لعاب پاشیده استفاده می شود.

در کل می تـوان روستای سور را از آنچه که تا کنون بصورت جسته و گریخته در مورد معماری صخره ای در ایــــــــران گزارش شده جداگانه بررسی کرد و این مـــــجموعه معماری صخره ای جدا از آنچه در کندوان و سایر موارد است دانست . چه از نظر وسعت و چه از نظـــــــــر شیوه ای که در آن اعمال شــــــده حائــــــــز اهمیت می باشد .